Encümen-i Daniş

Encümen-i Daniş, Osmanlı Devleti’nde 1851-1862 yıllarında hizmet vermiş bir bilim kuruludur. Kurucusu Mustafa Reşit Paşa’dır. Fransız İlimler Akademisi’ni örnek alarak kurulan bu kurulun başardığı en önemli iş, Ahmet Cevdet Paşa’ya yazdırılmış Tarih-i Cevdet adlı eserdir. Encümen-i Daniş, Türkçe’ye sade dille yazılmış ve tercüme edilmiş bilimsel eserler kazandırma, ülkede genel kültür seviyesini yükseltme, kuruluş aşamasında olan Darülfünun için kitap hazırlama gibi amaçlarla kurulmuştur. Ayda bir kez toplanan kurul, her biri bir bilim dalında uzman, kırk dahili üyeden oluşmuştur. 1862’den sonra kapanmıştır.

Tarihçesi

Sultan Abdülmecid’in 10 Ocak 1845 tarihli eğitim reformlarının gerçekleştirilmesi emrini içeren fermanı üzerine, 11 Nisan 1845’de sekiz kişiden oluşan Meclis-i Maarif-i Muvakkat (Geçici Eğitim Meclisi) kurulmuştur. Eğitim için gerekli reformların plan ve projesini oluşturmakla görevli meclis, 1846 yılı Temmuz ayında, yasa metinlerini hazırlamakla görevli Meclis-i Vâlâ’ya raporunu sunmuştur. Meclisin kararları arasında, İstanbul’da Darülfünun (üniversite) kurulması ve üniversitenin kuruluşuna hazırlık yapmak, okutulacak kitapları hazırlamak için “Encümen-i Daniş” adlı bir bilim kurulunun kurulması yer almıştır. Encümen-i Daniş kurulması, Paris’te elçilik yaptığı sırada Fransız İlimler Akademisi’ni çok beğenmiş olan Mustafa Reşit Paşa’nın fikridir. Ancak kurulması, 1851’de Ahmet Cevdet Efendi’nin bu kurumun sağlayacağı faydalara ilişkin bir mazbata yazarak Sultan Abdülmecid’e sunmasından sonra mümkün olmuştur.

Ataullah Efendizade Şerif Efendi’nin birinci başkan, Hayrullah Efendi’nin ikinci başkan olduğu encümen, 26 Mayıs 1851 tarihli padişah iradesi ile kurulmuştur. Kuruluş programını hazırlama görevi, müderris Ahmet Cevdet Efendi’ye verilmiştir. Encümenin nizamnamesini (tüzüğünü) Ahmet Cevdet Efendi başkanlığında bir kurul hazırlamıştır. Nizamname, 1 Haziran 1851’de yayımlanmış ve üyelerin listesi 15 Nisan 1851’de padişahça onaylanmıştır.

18 Temmuz 1851’de Darülmaarif Mektebi’nde düzenlenen törenle Encümen-i Daniş açılmıştır. Törene Padişah Abdülmecid, Sadrazam Mustafa Reşit Paşa da katılmıştır. Sadrazam müsteşarı Fuad Paşa ile Ahmet Cevdet Efendi'nin daha önce hazırladıkları, Kavaid-i Osmani adlı Osmanlıca gramer kitabının bir nüshası, kurulun ilk eseri olarak törende padişaha sunulmuştur.

Kurul, 12 yıl kadar hizmet verdikten sonra dağılmıştır. Hangi tarihte ve neden dağıldığına dair bilgi bulunmamakla birlikte Abdülmecid’in ölümü ile çalışmasına son verildiği tahmin edilmektedir.

Kuruluş Yapısı

Encümen-i Daniş, birinci ve ikinci olmak üzere iki başkanı, kırk dahili üye ile sayısı sınırlanmamış miktarda harici üyeden oluşmuştur. Dahili üyeler; ulemâ, şair, yazar, tercüman, üst düzey askeri ve sivil bürokratlar arasından seçilmiş kimselerdi. Toplantılara katılmaları zorunlu idi. Harici üyeler, Türkiye ile ilgili bilimsel çalışma yapan kimselerdi. Türkçe bilmeleri şart değildi; dilerlerse toplantılara katılabilirlerdi; ancak hizmetleri daha çok yazdıkları eserlerle sınırlı olmuştur. Hârici üyeler arasında en ünlüler, Avusturyalı doğu bilimci Joseph von Hammer-Purgstall, İngiliz sözlük yazarı James Redhouse ve Fransız doğu bilimci Thomas Bianchi’dir.

Eserleri

Encümen-i Daniş’in ürünü olan başlıca eserler şunlardır:

Kavaid-i Osmani

Cevdet ve Fuad Efendiler tarafından Encümen-i Daniş’in kuruluşundan önce Bursa’da birlikte bulundukları sırada ortaya çıkarılmış bir gramer kitabıdır. İlk Türkçe gramer kitabı kabul edilir. Meclis-i Maarif’in onayı, şeyhülislamın fetvası ve padişahın iradesi ile basılmış; Encümen-i Daniş’in açılış töreninde padişaha sunulmuştur.

Tarih-i Cevdet

1774-1826 arası Osmanlı tarihini içeren bir kitaptır; Türkçe yazılmış ilk modern tarih kitabı sayılır. Ahmet Cevdet Paşa tarafından kaleme alınmıştır.

Ayrıca, İbn-i Haldun’un ünlü Mukaddime adlı eserinin Türkçe’ye çevrilmesi için Suphi Paşa görevlendirilmiş ancak çeviriyi Ahmet Cevdet Paşa yapmış ve eser 1860’da İstanbul’da basılmıştır.